Józef Stalin (ros. Иосиф Сталин; właściwie Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili, ros. Иосиф Виссарионович Джугашвили i; Ioseb Besarionis Dze Dżughaszwili, gruz. იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი; ps. Stalin, ros. Сталин, Koba; ur. 18 grudnia (6 grudnia starego stylu) 1878 w Gori, zm. 5 marca 1953 w Kuncewie) – radziecki polityk pochodzenia gruzińskiego, formalnie pełniący obieralne, kadencyjne funkcje sekretarza generalnego KPZR i jej poprzedniczek oraz premiera ZSRR, a faktycznie dożywotni dyktator Związku Radzieckiego, posiadający nieograniczoną władzę.
Jako metodę rządzenia stosował masowy, państwowy wewnętrzny i zewnętrzny terror, który pochłonął, według różnych ocen, od kilku do kilkudziesięciu milionów ofiar śmiertelnych. Podpisując sojusz z III Rzeszą, umożliwił Niemcom rozpoczęcie agresji zbrojnej na Polskę, przyczyniając się do wybuchu II wojny światowej.
Jednocześnie powraca, przede wszystkim w Rosji, pogląd o zasługach Stalina dla industrializacji i obrony ZSRR
Ioseb Besarionis Dze Dżugaszwili był synem szewca Wissariona (Bezo, Besario) Dżugaszwili i pochodzącej z chłopów pańszczyźnianych praczki Katarzyny (Jekatieriny, Ketevan) z domu Geładze. Przyrostek nazwiska -„szwili” oznacza po gruzińsku „syn”, aczkolwiek nie jest znane w tym języku słowo bądź imię „Dżuga”. Był dzieckiem słabym i chorowitym, trzecim w rodzinie, dwoje starszych umarło w niemowlęctwie. Jako ojczystym językiem posługiwał się gruzińskim, zaś po rosyjsku, którym też władał, do końca życia mówił z wyraźnym, gruzińskim akcentem. Tematem kontrowersji pozostaje etniczne pochodzenie Stalina. O ile zwykle uznaje się go za Gruzina, o tyle częsta jest też opinia, że był on Osetyjczykiem, co było kilkakrotnie wykorzystywane w propagandzie Gruzji, jak i Osetii Południowej, pozostających ze sobą w konflikcie.
Jego ojciec prowadził w Gori własny zakład szewski, gdzie zatrudniał co najmniej dziesięciu robotników, nie licząc terminatorów. Z czasem, jego postępujący alkoholizm spowodował, że zakład upadł, a ojciec, często w stanie upojenia alkoholowego dopuszczający się przemocy na małym Józefie oraz swojej żonie, w końcu opuścił rodzinę. Stalin miał wtedy sześć lat. Od 1888 roku uczęszczał do szkoły parafialnej w Gori, a od 1894 roku kształcił się, za namową swojej matki oraz dzięki protekcji jej przyjaciół, w seminarium duchownym w Tyflisie (obecnie Tbilisi). Szkoły tej nie ukończył. Jednak wbrew legendzie, stworzonej później przez oficjalną propagandę, Stalin nie został usunięty z seminarium za marksistowskie poglądy czy też niezdane egzaminy. Zrezygnował z nauki z powodu podwyższenia czesnego, którego nie był w stanie, bądź po prostu nie chciał płacić. Zachowały się po dziś dzień jego wszystkie seminaryjne świadectwa. Wyniki w nauce, w zależności od roku studiów, miał dobre lub bardzo dobre (niektórzy wskazują na jego niezwykłą pamięć). W młodości pisał wiersze. Siedem z nich zostało opublikowanych w czasopiśmie „Iweria”. W roku 1907 – a więc kiedy Stalin był już zawodowym rewolucjonistą – jeden z jego wierszy opublikowano w wyborze najlepszej poezji gruzińskiej.
Po porzuceniu seminarium, Stalin zatrudnił się na niskopłatnej posadzie księgowego w obserwatorium astronomicznym w Tyflisie. W tym czasie już prowadził działalność partyjną (zwaną też rewolucyjną) w Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR), należał do gruzińskiej organizacji marksistowskiej Mesame dasi. Pracę przerwał w roku 1901, gdyż zaczął się ukrywać. W latach 1901–1902 był członkiem komitetu partyjnego w Tyflisie i Batumi, na drugim zjeździe SDPRR (1903) wszedł do frakcji bolszewików. Uczestniczył w rewolucji 1905 roku. Był delegatem I konferencji SDPRR w Tammerfors (nazwa szwedzka, po fińsku Tampere) oraz IV i V zjazdu (1906 i 1907 rok), w latach 1907-1908 – członkiem bakińskiego komitetu partii. Na plenum KC SDPRR, po VI Praskiej Wszechrosyjskiej Konferencji (1912 rok), z inicjatywy Lenina, został zapisany do KC i Rosyjskiego Biura KC SDPRR.
Działalność polityczna :
Znanym i nawet oficjalnie nieukrywanym elementem jego działalności partyjnej na Zakaukaziu było organizowanie i kierowanie tzw. rewolucyjnymi ekspropriacjami (eksami), czyli zbrojnymi napadami na banki, konwoje pocztowe i pociągi w celu zdobycia środków finansowych na działalność partyjną – zgodnie z publicznie w czasach rewolucji październikowej pochwalanym przez Lenina stwierdzeniem „grab zagrabione”. W działaniach tych Stalina wspomagał czynny wykonawca Siemion Ter-Petrosjan ps. Kamo. Różne źródła podają pięć znanych akcji w okresie 1905-1907 r. – na Kodżorskiej linii kolejowej pod Tyflisem (8 tys. rubli), w Kutaisi (15 tys.), w Kwirili (201 tys.), w Duszecie (315 tys. z miejskiej kasy) oraz najbardziej znana akcja napadu na powóz pocztowy na placu Erywańskim w centrum Tyflisu 13 czerwca 1907 roku, kiedy to po rzuceniu siedmiu bomb, zabiciu trzech ochroniarzy i zranieniu ok. 50 przypadkowych przechodniów (według zapisu z miejskiej gazety Kaukaz) zrabowano 250 tysięcy rubli.
Podczas nielegalnej działalności partyjnej używał wielu pseudonimów konspiracyjnych, jak Soso (imię z czasów dzieciństwa), Koba (w gruzińskim folklorze znana jest pod takim imieniem postać rozbójnika – w rodzaju Robin Hooda lub Janosika), Iwanowicz, Dawid, Niżeradze, Cziżikow. Wielokrotnie był aresztowany i karany administracyjnie, m.in. na zsyłkę na Syberię (długi czas przebywał w Kraju Turuchańskim). Wielokrotnie ze zsyłek uciekał.
Przed I wojną światową organizacja bolszewicka w Baku skonfrontowała Dżugaszwilego-Stalina z oskarżeniami, iż jest prowokatorem i agentem tajnej policji oraz że sprzeniewierzył fundusze partyjne.
Po rewolucji lutowej w 1917 roku wrócił do Piotrogrodu (poprzednio i obecnie Sankt Petersburg) i do czasu powrotu Lenina kierował KC i komitetem piotrogrodzkim partii bolszewików. Był też członkiem kolegium redakcyjnego gazety Prawda i innych pism bolszewików, np. petersburskiej „Zwiezdy”. Brał udział w rewolucji październikowej (początkowo zwanej w Rosji przewrotem październikowym), po czym został ludowym komisarzem ds. narodowości. W czasie wojny domowej był nadzwyczajnym pełnomocnikiem WCKW (Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego) ds. zaopatrzenia w ziarno z północnego Kaukazu, działał w różnych rolach w kluczowych rejonach walk – pod Carycynem (obecnie Wołgograd), Permem oraz Lwowem i Zamościem. Od 26 października 1917 roku kierował Ludowym Komisariatem Narodowości, zapewniając sobie stale zwiększające się wpływy w nowopowstałych republikach. Po śmierci Swierdłowa w 1919 r. przejął szereg obowiązków związanych ze sprawami personalnymi, co stało się źródłem jego potęgi. W trakcie wojny polsko bolszewickiej 1919-1920 był komisarzem politycznym radzieckiego Frontu Południowo-Zachodniego, współdowodząc z Aleksandrem Jegorowem. Był współtwórcą konarmii, której członkowie, zazwyczaj niewykształceni, ale za to bardzo ambitni „domorośli komuniści”, „prości żołnierze” i „patriotyczni proletariusze”, jak Budionny i Woroszyłow, utworzyli później kręgosłup jego frakcji, bezwzględnie wypierając i niszcząc „starych bolszewików”, gdyż: nie znosili intelektualistów, profesjonalistów, oficerów, urzędników, Żydów, okcydentalistów i obcokrajowców, czyli w istocie większości przywódców partii bolszewickiej .