Włodzimierz Lenin (ros. Владимир Ленин), właśc. Władimir Iljicz Uljanow (ros. Владимир Ильич Ульянов), (ur. 10 kwietnia?/22 kwietnia 1870 w Symbirsku, zm. 21 stycznia 1924 w Gorkach pod Moskwą) – rosyjski polityk, organizator i przywódca rewolucji październikowej, a następnie pierwszy przywódca Rosji Radzieckiej. Współzałożyciel i lider partii bolszewickiej. Teoretyk ideologii komunizmu.
Młodość i lata studenckie
Włodzimierz Iljicz Uljanow był pochodzenia rosyjsko-kałmucko-żydowsko-niemiecko-szwedzkiego. Ojcem Lenina był Ilja Nikołajewicz Uljanow, wywodzący się z rodziny astrachańskich mieszczan pochodzenia rosyjsko-kałmuckiego (rodzice: Nikołaj Wasiliewicz Uljanow i Anna Aleksiejewna z domu Smirnow). Ojcu Lenina, nauczycielowi i inspektorowi szkół ludowych guberni symbirskiej, nadano szlachectwo w 1882 roku.
Matką Lenina była Maria Aleksandrowna z domu Blank, której ojcem był doktor Izrael Moisiejewicz Blank pochodzący z Żytomierza[1]. Izrael i jego brat Abel przyjęli chrześcijaństwo i imiona Aleksander Dmitrijewicz i Dmitrij Dmitrijewicz w 1820 roku, a ich ojciec Mojsze Blank ochrzcił się pod imieniem Dymitr Iwanowicz w 1844 roku]. Matka Marii Aleksandrowny – Anna Iwanowna (Ioganowna) z domu Großschopf – miała pochodzenie niemiecko-szwedzkie (rodzice: Johann Gottlieb Großschopf i Anna Estedt) i była wyznania luterańskiego.
Gdy żydowską narodowość dziadka Lenina odkryła szykująca biografię wodza rewolucji siostra Anna Ulianowa, w 1932 roku wysłała do Józefa Stalina list. Przyznała w nim, że dziadek Lenina był Żydem pochodzącym z terenów byłej Rzeczypospolitej. Według niej miał się nawrócić na prawosławie, aby wyjechać z żydowskiej strefy osiedlenia wyznaczonej po rozbiorach Polski przez carat. List Ulianowej był interwencją w sprawie narastających w Rosji Sowieckiej nastrojów antyżydowskich. Siostra Lenina liczyła, że ujawniając tę wiadomość spowoduje, iż nastroje antyżydowskie osłabną. Zdecydowano o ukryciu tej informacji przed opinią publiczną. Upublicznianiu tego faktu sprzeciwił się osobiście dyrektor Instytutu Historii Partii Lew Kamieniew, a Stalin nakazał Ulianowej "absolutne milczenie". Wiązało się to z rosnącym wśród przywódców ZSRR nacjonalizmem rosyjskim.



Lenin ukończył symbirskie gimnazjum klasyczne, zdobywając wykształcenie średnie. Inteligencję, w kręgu której się obracał, cechowała w ogólności wiara w rewolucję. Jednym z jej zwolenników był Nikołaj Czernyszewski - typ ascetycznego i zdyscyplinowanego rewolucjonisty, całkowicie poświęconemu sprawie. Jego nowela Co robić? stała się elementarzem dla radykałów zarówno w Rosji, jak i w innych krajach. Lenin nadał ten sam tytuł jednej ze swoich książek. Czernyszewski spędził 25 lat życia na zesłaniach i katordze. Ta postać stała się dla Władimira wzorcem, Lenin pisał później, że dzieło tego ideologa odmieniło jego życie i że to u Czernyszewskiego można było się nauczyć: "jak rewolucjonista powinien działać, jakich reguł winien się trzymać i jakich środków używać".
Innym wzorcem dla Lenina był jego starszy brat Aleksander, będący członkiem organizacji Narodnaja Wola (Wola Ludu), która zorganizowała udany zamach na cara Aleksandra II w 1881. Za pośrednictwem brata Lenin wcześnie zetknął się z literaturą marksistowską. Po zakończonym fiaskiem zamachu na cara Aleksandra III, brat Lenina został aresztowany wraz z grupą towarzyszy. Aleksander Uljanow został postawiony przed alternatywą: wydać pozostałych towarzyszy biorących udział w zamachu i zostać uwolnionym, albo też być skazanym na karę śmierci. Aleksander wybrał śmierć. Dla Lenina wydarzenie to było wielkim wstrząsem.
W roku 1887, w którym dokonano egzekucji, Lenin wstąpił na wydział prawa Uniwersytetu w Kazaniu, skąd już w grudniu został wydalony za udział w rewolucyjnym zebraniu studentów i zesłany. Studiując na zesłaniu program uniwersytecki, zapoznawał się jednocześnie z pismami rewolucyjnych demokratów i filozofów materialistycznych. Po powrocie do Kazania wstąpił do jednego z kółek marksistowskich, gdzie studiował Kapitał i inne prace Marksa i Engelsa.
Miał 164 cm wzrostu.

Wczesne lata rewolucyjne i emigracja

W 1892, po złożeniu egzaminów z prawa w Uniwersytecie Petersburskim, został pomocnikiem adwokata przysięgłego i w latach 1892–1893 występował jako obrońca sądowy w Samarze w charakterze obrońcy prywatnego. Na polu prawnym nie odnosił jednak większych sukcesów i dlatego zdecydowanie skupił się na działalności politycznej. Ostatecznie ukształtowały się i ugruntowały jego poglądy. W sierpniu 1893 wyjechał do Petersburga, gdzie nawiązał kontakt z marksistami i rozpoczął działalność polityczną, polegającą m.in. na walce z narodnikami i tzw. legalnymi marksistami.
W 1895 wyjechał do Szwajcarii, gdzie spotkał się z Gieorgijem (Jerzym) Plechanowem (1856–1918), jednym z pierwszych marksistów rosyjskich. W czasie podróży do Paryża i Berlina nawiązał kontakt z Paulem Lafarguem (1842–1911) i Wilhelmem Liebknechtem (1826–1900). Jesienią 1895, po powrocie z zagranicy, scalił poszczególne kółka marksistowskie w jednolitą organizację polityczną pod nazwą "Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej". 7 grudnia 1895 został aresztowany za spiskowanie przeciw carowi Aleksandrowi III, przez dwa lata kierował związkiem z więzienia. W lutym 1897 został zesłany do miasteczka Szuszenskoje w guberni jenisejskiej we wschodniej Syberii, skąd wrócił w początku 1900. W lutym 1898 poślubił tam komunistyczną aktywistkę Nadieżdę Krupską.

Ponowna emigracja

Jesienią 1900 wyjechał do Monachium, gdzie jeszcze w 1900 założył gazetę polityczną marksistów rewolucyjnych – "Iskrę". Od stycznia 1901 zaczął podpisywać swoje prace pseudonimem Lenin – użył go w liście do Gieorgija (Jerzego) Plechanowa, który podpisywał się m.in. pseudonimem "Wołgin". Dla zaakcentowania zdecydowanej różnicy poglądów Uljanow utworzył swój pseudonim od nazwy syberyjskiej rzeki Leny, płynącej - odwrotnie niż Wołga - w kierunku północnym. Kolportaż "Iskry" na terenie Rosji miał duże znaczenie dla przygotowania gruntu politycznego i ideowego do zorganizowania w Rosji partii socjaldemokratycznej. W Niemczech przebywał do 1902.
Obawiając się wykrycia przez agentów caratu, opuścił Monachium i przez Kolonię, Liege i Brukselę udał się do Londynu, gdzie zamieszkał pod nazwiskiem Richter, zajmując się propagandą programu agrarnego i walcząc z programem partii socjalistycznych rewolucjonistów, (eserowców). Ważnym krokiem w tym kierunku była publikacja książki zatytułowanej Co robić?, w której Lenin metodą polemiczną wskazywał główne zadania partii socjalistycznej w warunkach rosyjskich oraz tłumaczył rolę inteligencji rewolucyjnej.
Wiosną 1903 przeniósł się do Genewy, gdzie przebywał do 1905. Stamtąd zaczął kierować pracami nad rewolucyjnym programem partii marksistowskiej, przyjętym z kolei na II Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SdPRR), obradującym w Brukseli, a zakończonym w Londynie. W czasie tego zjazdu doszło do rozłamu partii na radykalnych bolszewików i bardziej umiarkowanych mienszewików. Jedną z przyczyn była postawa Lenina, pozbawionego umiejętności dyskutowania i kompromisu.

Przed rewolucją październikową

W listopadzie 1905 wrócił na krótko do Petersburga, angażując się w rewolucję głównie teoretycznie, pisząc komentarze prasowe i analizy. Po upadku rewolucji 1905, w grudniu 1907 znalazł się znowu na emigracji i przebywał poza Imperium Rosyjskim do 1917.
W styczniu 1908 ponownie osiedlił się w Genewie. Tu rozpoczął pracę nad "Materializmem a empiriokrytycyzmem" (1909), przeciwstawiając się próbom łączenia filozofii marksistowskiej z prądami filozoficznymi, określanymi jako idealistyczne (empiriokrytycyzm, empiriomonizm, "bogostroitelstwo") (Berman, Bogdanow, Łunaczarski, Januszkiewicz i inni). W tym samym czasie napisał artykuł "Marksizm a rewizjonizm" (1908), w którym wskazał na źródła i podstawowe założenia krytyków marksizmu. Pod koniec 1908 przeniósł się do Paryża, gdzie oddał się studiom nad historią francuskiego ruchu robotniczego, jednocześnie pracując nad zachowaniem i umocnieniem SdPRR(b). W 1911 zorganizował pod Paryżem szkołę polityczną rosyjskich działaczy partyjnych, w której wykładał ekonomię polityczną i zagadnienia teorii i praktyki socjalizmu.



W 1912, po Konferencji Praskiej, przeniósł się z Paryża do Krakowa jako korespondent rosyjskiej gazety bolszewickiej "Prawda", wydawanej w Petersburgu. Z tego okresu pochodzi ważny filozoficznie artykuł "Trzy źródła i trzy części składowe marksizmu". Następnie dwa sezony letnie (1913 i 1914) spędził w Białym Dunajcu, będąc częstym gościem w karczmie Pawła Guta-Mostowego w Poroninie (w 1947 utworzono tam Muzeum Lenina w Poroninie). Po wybuchu I wojny światowej, w sierpniu 1914, został na krótko aresztowany przez Austriaków. Po zwolnieniu z więzienia w Nowym Targu, wyjechał przez Kraków i Wiedeń do neutralnej Szwajcarii i zatrzymał się w Bernie, a następnie Zurychu.




W okresie I wojny światowej bolszewicy wystąpili przeciwko wojnie. Ich hasła, odrzucane przez patriotyczną opinię publiczną, z upływem czasu i na skutek krwawych klęsk armii rosyjskiej cieszyły się coraz większym poparciem wśród robotników, chłopów oraz żołnierzy. Jednocześnie ta antycarska działalność znalazła zainteresowanie i wsparcie ze strony służb niemieckich, toczących wojnę z Rosją. W tym czasie zmuszony był pozostawać w Szwajcarii i zajmował się lekturą prac Hegla, Arystotelesa i Ferdynanda Lassalle'a. Wyniki tych studiów zostały pośmiertnie wydane jako "Zeszyty filozoficzne" (1933), będące poniekąd dalszym ciągiem "Materializmu a empiriokrytycyzmu". Z tych czasów pochodzi również teoria sytuacji rewolucyjnej, mająca duże znaczenie dla praktycznej działalności partii marksistowskiej. Próbował także bezskutecznie stworzyć międzynarodową organizację socjaldemokratów – przeciwników wojny, opozycyjną wobec partii, popierających udział swoich krajów w wojnie (wielu socjaldemokratów-pacyfistów stanie się później działaczami Kominternu).

Powrót do Rosji, ucieczka do Finlandii i rewolucja październikowa

Po otrzymaniu informacji o wybuchu rewolucji lutowej w 1917, Lenin chciał jak najszybciej wrócić do Rosji, aby włączyć się w działania rewolucyjne. Wyjazd nie był jednak łatwy, ponieważ Szwajcaria była oddzielona od Rosji przez wrogie i walczące kraje: Francję, Niemcy, Austro-Węgry i Włochy. Drogi morskie były kontrolowane przez Wielką Brytanię, sojusznika Rosji carskiej. Lenin rozważał przejazd przez Niemcy ze szwedzkim paszportem. Oficjalna podróż nie była możliwa, gdyż był obywatelem wrogiego państwa. W końcu szwajcarski komunista Fritz Platten uzyskał zgodę od niemieckiego ambasadora w Szwajcarii i dzięki wydatnej pomocy wywiadu niemieckiego (którego kluczowym współpracownikiem w tym zakresie był Aleksander Parwus), mógł wrócić do Rosji. Lenin z Nadieżdą Krupską i swoimi 30 współpracownikami-rewolucjonistami wyruszyli pociągiem z Zurychu 9 kwietnia 1917 do niemieckiej stacji granicznej w Gottmadingen. Tam wsiedli do wagonu, który został następnie zaplombowany i pojechali przez Frankfurt i Berlin do Sassnitz, gdzie przesiedli się na statek parowy, którym dopłynęli do Trelleborga w neutralnej Szwecji. 13 kwietnia Lenin dotarł do Sztokholmu. Następnie kontynuował podróż do Wielkiego Księstwa Finlandii, które wciąż było połączone unią personalną z Cesarstwem Rosyjskim.


Lokomotywa, która ciągnęła pociąg z podróżującym Leninem. Była własnością fińskich kolei państwowych, później została podarowana Rosji


Zawiadomienie o dotarciu Lenina na miejsce, wysłane do Berlina przez niemieckiego agenta
Wieczorem 16 kwietnia (według kalendarza juliańskiego 3 kwietnia) wjechał na Dworzec Fiński w Petersburgu, ówczesnej stolicy Imperium Rosyjskiego, gdzie został powitany przez oczekujący tłum robotników i żołnierzy. Został tam również oficjalnie powitany przez przewodniczącego Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, Nikolę Czcheidzego. W czasie drogi ze Szwajcarii Lenin stworzył Tezy kwietniowe, głoszące hasło przejścia od rewolucji burżuazyjno-demokratycznej do rewolucji socjalistycznej, a 17 kwietnia ogłosił je w Petersburgu. 16 kwietnia 1917 po raz pierwszy spotkał Stalina. W lipcu Rząd Tymczasowy ujawnił w prasie część zdobytych dokumentów o zagranicznym finansowaniu bolszewików i zdelegalizował partię bolszewików jako agentów niemieckich. Lenin, zagrożony aresztowaniem z powodu prowadzenia propagandy antywojennej i oskarżenia o działalność na rzecz wrogich Niemiec, opuścił Petersburg i uszedł do Finlandii nad jezioro Razliw, skąd dalej kierował partią. W tym okresie powstała książka Państwo a rewolucja.


Zdjęcie Lenina w peruce i bez zarostu z fałszywych dokumentów, którymi posługiwał się w czasie, gdy ukrywał się w Finlandii, 1917
Powrócił potajemnie z Finlandii do Rosji dopiero 20 października 1917. 23 października, w czasie historycznego posiedzenia Biura Politycznego bolszewików, zapadła decyzja o rozpoczęciu powstania. Miało ono miejsce w nocy z 6 na 7 listopada (24 i 25 października według kalendarza juliańskiego). Jednak Lenin nie brał w nim bezpośredniego udziału. Działał z ukrycia jako teoretyk i inspirator, oddając kierownictwo nad powstaniem w ręce Lwa Trockiego. Powrócił dopiero po zwycięstwie bolszewików, a jego autorytet w gronie towarzyszy partyjnych zapewnił mu stanowisko przewodniczącego nowego rządu – Rady Komisarzy Ludowych. Ciekawostką jest, iż Lenin początkowo nie chciał przyjąć tej funkcji, a jedynie obserwować z boku poczynania rządu i rzecz jasna krytykować go w razie potrzeby.